این متن شامل 31 صفحه می باشد 

مسجد جامع يزد بسان نگين درخشنده‌اي در دل كوير است. شيوة معماري ، قوسهاي دلنشين ، گلدسته هاي باوقار و زيبا، نقوش ناب و مجرد، اين مسجد را به يكي از چند مسجد ممتاز و نمونه ايران تبديل كرده است.

معماري منحصر به فرد ، نقش مايه هاي ممتاز خلق شده در بستر كاشي و آجر از نظر طرح و نقش ،‌تركيب و نحوه اجرا در سطح عالي و هنرمندانه است . زيبايي و سادگي نقوش، نحوه نقش اندازي و… از موارد مهم در بررسي مسجد جامع يزد است.

مسجد جامع يزد با توجه به اين كه يكي از مساجد نادري است كه آثار هنري چند سده را از دوره هاي مختلف ، ايلخاني ، تيموري، صفوي، قاجاريه و حتي دوره هاي بعدي در خود جاي داده است ،‌از نظر مقايسه ارزشهاي هنري دوره هاي مختلف باهمديگر بسيار مورد اهميت است.

در اين تحقيق كه به صورت كتابخانه اي انجام شده سعي بر اين است تا اطلاعات كاملي از نحوه معماري،‌آثار كتيبه اي و نقش مايه اي در اين مسجد مورد بررسي قرار بگيرد.

فصل اول :

تاريخچه و معماري مسجد جامع كبير يزد

اين بنا در ميانه شهر يزد واقع گرديده و يكي از بزرگترين و زيباترين مساجد ايران است كه در دورة‌ايلخاني بنا گرديده و در دوره هاي بعد گسترش يافته و تعمير،‌تزئين و تجديد گرديده است ؛ به صورتي كه امروزه مي توان بخش هاي مختلف ايلخاني، تيموري،‌صفوي، قاجاريه و تعميرات دورة‌اخير را باز شناخت.

پاره اي عقيده دارند كه در دوران پيش از اسلام، اين مكان آتشكده از دورة ساساني برپا بوده كه تا دوران بعد از اسلام نيز دوام داشته است. اما دلايل كافي براي اثبات اين مدعا در دست نيست. اما اين مطلب مسلم است كه مكان مسجد جامع، در مقابل دروازة شهرستان يا دروازة شهر دوران پيش از اسلام است،‌و اولين مسجد جامع در اين مكان ساخته شده است و از آنجايي كه مسجد جامع در هر شهر بيش از يكي نمي تواند باشد،‌ تمام ساخت و سازها در جهت گسترش فضاي مسجد جامع شهر در طول تاريخ در همين مكان اتفاق افتاده است.

بناي كنوني مسجد با وسعتي حدود 10000 متر مربع مشتمل بر سر در ورودي و جلوخان ،‌صحن وسيع رواقهاي جانبي صحن، ايوان،‌گنبد خانه و شبستانهاي طرفين آن،‌شبستان بزرگ ستوندار، كتابخانه، تزئينات غني و زيبا و كتيبه ها و سنگ نوشته هاي تاريخي و غير تاريخي است.

مسجد داراي 7مدخل ورودي از جهات مختلف است. ورودي اصلي ، ‌در ميانه ضلع شرقي واقع گرديده و متشكل از فضاي جلوخان ، سردري زيبا و رفيع با مناره هاي مرتفع و زيبا و كتيبه هاي تاريخي است. سردر مزبور به جهت آسيب هاي وارده، خاصه بر پوششهاي تزئيني آن، بازسازي شده است. بناي سردر مربوط به دورة اول ساختماني ،‌همزمان با ايوان و گنبدخانه است كه در دورة‌ تيموري كاشيكاري و كتيبه هايي بر روي آن نصب شده و در دوره صفوي، دو منارة رفيع بر بالاي آن ساخته شده و در دورة‌اخير نيز مناره ها و پوشش تزييني آن تجديد يافته است . سر در مزبور از ارتفاع زياد و پنهاي نسبتا كمي برخوردار است (نسبت 1 به 3)

كتيبه هاي تاريخي مذكور،‌ در زير مقرنس كاري طاق سردر و بر اطراف درگاه نگاشته شده است. كتيبه ي اول،‌در شش شمسه از كاشي معرق به خط نسخ و مورخ 891 ه.ق نوشته شده و متضمن ابياتي است . كتيبه هاي ديگري با مضامين ديني و كتيبه هايي از دوران اخير بر اين سر در نگاشته شده است. در چوبي دو لنگه و منبت مسجد قديمي است.

بر جنوبي سردر، دو ستون مرمرين به بلندي 125 و محيط حدود 155 سانتي متر با فاصله اي از هم نشانده و بر سطوح آنها نقوش و ابياتي كنده كاري كرده‌اند.[1] با توجه به منابع تاريخي و روايت هاي پيرامون محل، احتمالاً اين ستونهاي كوچك به عنوان شمعدان مورد استفاده بوده‌اند . رو به روي ستونها، حوضي هشت ضلعي و نسبتاً بزرگ قرار دارد. بناهاي اطراف جلوخان، مربوط به دورة‌ قاجاريه و بعد از آن است. سردر مذكور از طريق كرياسي چهار ضلعي كه جزئي از شبستان شرقي مسجد است. وارد صحن وسيع مسجد مي شود. صحن به ابعاد 20*53 متر درسه ضلع با رواقهاي دورة‌قاجاريه و در ضلع جنوبي با ايوان بزرگ و قديمي بنا محسوب مي شود. در وسط صحن سكوي كم ارتفاعي به طول و عرض 15*35 متر ساخته شده كه در ايام تابستان بر روي آن نماز مي گذارند . در قسمت شرقي صحن، نزديك دهليز ورودي،‌محوطه اي به ابعاد 5/2*3 متر با ديواره آجر چيني مشبك جدا شده كه از قديم الايام به نام قرائت خانه موسوم بوده و آن را محل اعتكاف دانسته‌اند. در جهت قبله اين محوطه، محرابي از كاشي مسدس به ابعاد 50*64 سانتي متر تعبيه كرده اند كه

[1] - آن مقدار شعر كه خوانده شد چنين است:

سنگ رست راست

آسمان مي خواست گر سنگت كند لختي براش (؟)

تا نهد بر خاتم….. (ريخته) چون نگين گفت متين

گر نهد صد سال بر ديوار سر

در نيفتد كاهي از… اين حصن متين

سنگ دست چپ

آستان فرساي عرصة حرمت جهان افروز… (بقيه‌اش ريخته)